1. Thực trạng quy định pháp luật Việt Nam về thời giờ làm thêm
- Số giờ làm thêm: Theo quy định tại Điều 106 Bộ luật Lao động năm 2012, làm thêm giờ là khoảng thời gian làm việc ngoài thời giờ làm việc bình thường được quy định trong pháp luật, thỏa ước lao động tập thể hoặc theo nội quy lao động. Số giờ làm thêm của người lao động (NLĐ) được đảm bảo không quá 50% số giờ làm việc bình thường trong 01 ngày, trường hợp áp dụng quy định làm việc theo tuần thì tổng số giờ làm việc bình thường và số giờ làm thêm không quá 12 giờ trong 01 ngày; không quá 30 giờ trong 01 tháng và tổng số không quá 200 giờ trong 01 năm. Một số trường hợp đặc biệt do Chính phủ quy định thì được làm thêm giờ không quá 300 giờ trong 01 năm (đó là các trường hợp: Sản xuất, gia công xuất khẩu sản phẩm là hàng dệt, may, da, giày, chế biến nông, lâm, thủy sản; sản xuất, cung cấp điện, viễn thông, lọc dầu; cấp, thoát nước; các trường hợp khác phải giải quyết công việc cấp bách, không thể trì hoãn) và người sử dụng lao động (NSDLĐ) phải thông báo bằng văn bản cho Sở Lao động - Thương binh và Xã hội tại địa phương nơi sử dụng người lao động làm thêm giờ.
Thực tế, so với các quốc gia trong khu vực, thì số giờ làm thêm tối đa của NLĐ Việt Nam hiện ở mức thấp (giờ làm thêm tối đa ở Indonesia là 56 giờ/tháng, Singapore là 72 giờ/tháng, Malaysia là 104 giờ/tháng, Thái Lan là 36 giờ/tuần). Tuy nhiên, việc so sánh này phải gắn với quy định thời giờ làm việc ở Việt Nam (tối đa 48 giờ/tuần). Theo tính toán của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), nếu cộng thêm với thời giờ làm thêm (là 400 giờ/năm), thì tổng quỹ thời gian làm việc trung bình của NLĐ Việt Nam có thể lên đến 2.720 giờ/năm. Trong khi đó, ở Hàn Quốc quy định số giờ làm thêm là 624 giờ/năm, còn tại Trung Quốc là 432 giờ/năm. Tuy nhiên, cộng cả giờ làm chính thức và giờ làm thêm tối đa theo quy định thì quỹ thời gian làm việc của NLĐ ở các nước này đều thấp hơn tại Việt Nam[1]. Như vậy, có thể nói thực chất quỹ thời gian làm việc của NLĐ Việt Nam đang ở mức cao.
- Quyền lợi của người lao động khi làm thêm giờ: Theo khảo sát của ILO, năm 2012, trong 162 nước có 18 nước không quy định mức lương thời giờ làm thêm; trong số 144 nước quy định về mức lương làm thêm giờ trong ngày, có 24 nước quy định số giờ làm thêm ít nhất tăng thêm 20% lương làm việc trong ngày; 41 nước quy định mức lương thời gian làm thêm ít nhất tăng thêm từ 25 - 40% so với thời gian trong ngày; 71 nước quy định mức lương thời gian làm thêm trong ngày ít nhất tăng thêm 50% thời gian ngày; 08 nước quy định mức lương tăng thêm thời gian làm thêm bằng từ 75 - 100% so với thời gian làm việc bình thường trong ngày (bao gồm Tunisia, Bangladesh, Romania, Bolivia, El Salvado, Mexico, Nicargua, Uruguay)[2]. Việt Nam nằm trong nhóm 71 nước có quy định thời gian làm thêm giờ mức lương trả cao hơn ít nhất 50%.
- Theo quy định tại Điều 97 Bộ luật Lao động năm 2012, mức tiền lương làm thêm giờ phụ thuộc vào thời điểm NLĐ được huy động làm thêm. Cụ thể:
+ NLĐ hưởng lương theo thời gian được trả lương làm thêm giờ khi làm việc ngoài thời giờ làm việc bình thường do NSDLĐ quy định (Điều 104 Bộ luật Lao động năm 2012). Tiền lương làm thêm được được tính bằng tiền lương thực trả của ngày làm việc bình thường nhân mức ít nhất 150%, 200% hoặc 300% nhân với số giờ làm thêm.
+ Đối với NLĐ hưởng lương theo sản phẩm, được trả lương làm thêm giờ khi NLĐ và NSDLĐ thỏa thuận làm việc ngoài thời giờ làm việc bình thường để làm thêm số lượng, khối lượng sản phẩm, công việc ngoài số lượng, khối lượng sản phẩm, công việc theo định mức lao động đã thỏa thuận.
Theo đó, tiền lương làm thêm giờ được tính bằng đơn giá tiền lương sản phẩm của ngày làm việc bình thường nhân mức ít nhất 150%, 200% hoặc 300% nhân với số sản phẩm làm thêm.
- Tiền lương làm thêm giờ vào ban đêm được tính như sau:
+ Tiền lương làm thêm giờ vào ban đêm = (Tiền lương giờ thực trả của ngày làm việc bình thường x Mức ít nhất 150% hoặc 200% hoặc 300%) + (Tiền lương giờ thực trả của ngày làm việc bình thường x Mức ít nhất 30%) + (20% x Tiền lương giờ vào ban ngày của ngày làm việc bình thường hoặc của ngày nghỉ hằng tuần hoặc của ngày nghỉ lễ, tết, ngày nghỉ có hưởng lương x Số giờ làm thêm vào ban đêm).
+ Đối với người lao động hưởng lương theo sản phẩm, tiền lương làm thêm giờ vào ban đêm được tính như sau:
Tiền lương làm thêm giờ vào ban đêm = (Đơn giá tiền lương sản phẩm của ngày làm việc bình thường x Mức ít nhất 150% hoặc 200% hoặc 300%) + (Đơn giá tiền lương sản phẩm của ngày làm việc bình thường x Mức ít nhất 30%) + (20% x Đơn giá tiền lương sản phẩm vào ban ngày của ngày làm việc bình thường hoặc của ngày nghỉ hằng tuần hoặc của ngày nghỉ lễ, tết, ngày nghỉ có hưởng lương x Số sản phẩm làm thêm vào ban đêm).
- Làm thêm giờ trong những trường hợp đặc biệt: Theo Điều 106 Bộ luật Lao động năm 2012, khi huy động làm thêm giờ, NSDLĐ phải thỏa thuận với NLĐ. Nếu NLĐ đồng ý, NSDLĐ mới được phép huy động NLĐ làm thêm giờ. Đây là quy định nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp chính đáng của NLĐ, thể hiện sự tôn trọng ý chí của NLĐ và sự nỗ lực của pháp luật trong việc cân bằng vị thế của NLĐ và NSDLĐ. Mặt khác, quy định này cũng hạn chế tình trạng lao động cưỡng bức. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, NSDLĐ được thực hiện quyền đơn phương huy động người lao động làm thêm giờ bất cứ ngày nào mà NLĐ không được quyền từ chối, đó là các trường hợp quy định tại Điều 107.
2. Một số kiến nghị
2.1. Hoàn thiện quy định của pháp luật về thời giờ làm thêm trên cơ sở tương thích với các công ước của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) và pháp luật các quốc gia khác trong khu vực
Thứ nhất, quy định thời giờ làm thêm giới hạn theo ngày, tháng, năm nhưng có sự linh hoạt. Cụ thể: (i) Giữ nguyên mức giới hạn về số giờ làm thêm theo năm. Tính cả thời gian làm việc chính thức và thời gian làm thêm giờ của NLĐ như hiện nay thì Việt Nam có số giờ làm việc vào diện cao nhất trên thế giới; bên cạnh đó, muốn tăng số giờ làm thêm lên thì một phương án được đề ra là số giờ làm việc tiêu chuẩn hiện nay (08 giờ/ngày) phải giảm xuống, tuy nhiên, phương án này trong thực tế là thiếu khả thi hơn so với việc giữ nguyên số giờ làm thêm ở mức thấp như hiện nay. (ii) Quy định giới hạn làm thêm giờ không quá 30 giờ/tháng, trong một số trường hợp nhằm phù hợp với hoạt động sản xuất của doanh nghiệp có thể vượt quá 30 giờ nhưng tổng số thời gian làm thêm giờ trong 01 năm của NLĐ không được vượt quá 200 giờ và 300 giờ trong một số trường hợp Chính phủ quy định. Không thể bỏ quy định giới hạn số giờ làm thêm theo tháng, vì khi không có quy định này sẽ dẫn đến trường hợp NSDLĐ huy động NLĐ làm thêm liên tục trong nhiều ngày liền cho đến khi chạm mức trần giới hạn số giờ làm thêm theo năm, ảnh hưởng nghiêm trong đến sức khỏe của NLĐ. Tuy nhiên, cũng không thể cứng nhắc số giờ làm thêm không quá 30 giờ/tháng vì trên thực tiễn, quy định như vậy không phù hợp với chu kỳ sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp trong điều kiện kinh tế thị trường như hiện nay. Cũng cần phải quy định cụ thể những trường hợp được tăng số giờ làm thêm của NLĐ vượt ngưỡng 30 giờ/tháng để tránh việc NSDLĐ lợi dụng lý do này huy động NLĐ làm thêm giờ. (iii) Quy định số giờ làm thêm xác định theo ngày, ấn định bảo đảm số giờ làm thêm của NLĐ không quá 02 giờ/ngày. Đây là phương án nhóm tác giả nhận được sự tán thành đông đảo nhất từ phía NLĐ khi tiến hành khảo sát. Bởi lẽ, theo quy định của Bộ luật Lao động năm 2012, thì thời giờ làm thêm của NLĐ không quá 50% số giờ làm việc bình thường trong 01 ngày. Như vậy, tối đa NLĐ có thể phải làm việc liên tục 12 giờ/ngày cộng với trường hợp NLĐ được huy động làm thêm giờ nhiều ngày liên tục thì khả năng suy giảm sức khỏe, nguy cơ mắc bệnh nghề nghiệp, xảy ra tai nạn lao động là rất cao. Thêm vào đó, xét về cơ sở sinh học, khoảng thời gian tối đa 02 giờ làm thêm trong một ngày, cộng với số giờ làm việc bình thường là 08 giờ phù hợp với thời gian hoạt động hiệu quả của cơ thể, đảm bảo an toàn về sức khỏe cho NLĐ, đảm bảo thời gian phục hồi và tái tạo sức lao động của NLĐ.
Thứ hai, bổ sung các quy định nhằm hạn chế tác động bất lợi của làm thêm giờ. Cụ thể: (i) Bổ sung thời gian nghỉ giữa giờ trong thời gian làm thêm (phải là thời gian nghỉ ngơi bắt buộc, không cho làm việc để tính là giờ làm thêm), thời gian nghỉ giữa 02 ca làm việc liền kề, sau một số ngày làm thêm liên tục; quy định giới hạn số ngày trong tuần, số tháng trong năm được làm thêm liên tục; (ii) Chỉ cho phép một số ngành nghề đặc thù, do yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội trong một giai đoạn nhất định mới cho làm thêm quá 300 giờ như: Sản xuất, gia công xuất khẩu sản phẩm là hàng dệt, may, da, giày; chế biến nông, lâm, thủy sản; sản xuất...; (iii) Bổ sung, sửa đổi quy định nhằm tăng cường chia sẻ lợi ích kinh tế, trách nhiệm xã hội như: Tăng cường khám sức khỏe tại nơi làm việc, tăng lương tương ứng theo số giờ làm thêm tích kũy trong năm; ưu tiên NSDLĐ thực hiện tốt điều kiện phúc lợi xã hội (nơi nghỉ ngơi, giải trí, nhà trẻ, trường học…), sử dụng lao động nữ sau độ tuổi 35...; (iv) Pháp luật lao động hiện nay chỉ hạn chế NSDLĐ thỏa thuận làm thêm giờ, nhưng không hạn chế NLĐ ký nhiều hợp đồng lao động với nhiều NSDLĐ (tức là làm thêm giờ không hạn chế với NLĐ làm việc cho nhiều người). Vì vậy, nếu cho rằng hạn chế làm thêm là để bảo vệ sức khỏe NLĐ thì cũng phải hạn chế cả việc NLĐ ký nhiều hợp đồng nếu đã làm đủ 08 giờ/ngày; (v) Cần thiết bổ sung quy định thời hạn báo trước ít nhất 12 giờ khi huy động người lao động làm thêm giờ (trừ trường hợp thiên tai, hỏa hoạn, sự cố) để người lao động chủ động bố trí thời gian cho công việc gia đình cũng như tạo điều kiện thuận lợi cho NSDLĐ trong hoạt động báo trước; (vi) Để hạn chế tình trạng làm thêm giờ tràn lan và tạo điều kiện cho những người chưa có việc làm kiếm được việc làm, Nhà nước cần có một số quy định cấm doanh nghiệp áp dụng việc làm thêm trong một số trường hợp đặc biệt (ví dụ như trong trường hợp tình trạng thất nghiệp gia tăng) và yêu cầu tăng cường tuyển dụng nhằm tạo điều kiện kiếm việc làm cho những người đang thất nghiệp.
2.2. Nâng cao hiệu quả thực thi quy định của pháp luật về làm thêm giờ
Để nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về làm thêm giờ, cần tăng cường tuyên truyền, phổ biến pháp luật về thời giờ thêm thông qua các kênh thông tin đại chúng, các hoạt động phổ biến pháp luật tới người lao động nhằm nâng cao nhận thức và ý thức tuân thủ pháp luật lao động, giúp người lao động biết và có thể đấu tranh bảo vệ quyền lợi của mình. Đồng thời, nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật của các chủ thể liên quan, nâng cao năng lực quản lý nhà nước về lao động và xử lý nghiêm minh những vi phạm pháp luật về thời giờ làm việc nói chung và quy định của pháp luật về làm thêm giờ nói riêng.
Tăng cường hiệu quả giám sát, bảo vệ quyền lợi người lao động, xử lý các hành vi vi phạm như: Quy định phương thức thỏa thuận, tham khảo ý kiến của công đoàn cơ sở, đăng ký hoặc khai báo với cơ quan quản lý nhà nước về lao động... Tổ chức đại diện của NLĐ, nhất là tổ chức đại diện của NLĐ ở cơ sở phải thực sự quyết liệt trong việc đấu tranh bảo vệ NLĐ trong trường hợp NSDLĐ vi phạm quy định về thời giờ làm thêm, xâm phạm tới quyền lợi của NLĐ. Đồng thời, tăng cường hợp tác quốc tế về thời giờ làm việc, thời giờ nghỉ ngơi nói chung và thời giờ làm thêm nói riêng.
Hoàng Minh Anh
Bùi Đan Linh
Sinh viên Khóa 41, Đại học Luật Hà Nội
[1]. Bùi Đức Nhưỡng, “Một số giải pháp hoàn thiện quy định về làm thêm giờ và thời giờ nghỉ ngơi trong ngày làm việc”, Trang thông tin Tổng liên đoàn Lao động Việt Nam, Viện khoa học An toàn và Vệ sinh lao động, Tạp chí An toàn vệ sinh lao động số 04/2018, đăng tải ngày 22/5/2018, tham khảo: http://vnniosh.vn/Details/id/7881/Mot-so-giai-phap-hoan-thien-quy-dinh-ve-lam-them-gio-va-thoi-gio-nghi-ngoi-trong-ngay-lam-viec.
[2]. Working Conditions Law Report 2012 - A global review.