Tóm tắt: Bài viết nghiên cứu, đánh giá về hoạt động điều tra ban đầu tội phạm tham ô tài sản trong các doanh nghiệp nhà nước, từ đó, đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động điều tra ban đầu tội phạm tham ô tài sản trong các doanh nghiệp nhà nước theo chức năng của lực lượng cảnh sát điều tra tội phạm về tham nhũng, kinh tế, buôn lậu.
Abstract: The article researches and evaluates the initial investigation of property embezzlement crimes in state-owned enterprises, thereby proposing solutions to improve the effectiveness of the initial investigation of the property embezzlement crime in state-owned enterprises under the function of police force investigating crimes related to corruption, economy and smuggling.
1. Tội tham ô tài sản trong doanh nghiệp nhà nước và hoạt động điều tra ban đầu tội phạm tham ô tài sản trong các doanh nghiệp nhà nước
Trong tiến trình phát triển kinh tế hội nhập với nền kinh tế thế giới thì kinh tế nhà nước luôn được xác định là bộ phận nòng cốt, vai trò chủ động của doanh nghiệp nhà nước (DNNN) là biểu hiện vai trò chủ đạo của nền kinh tế nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, DNNN không thể duy trì vai trò chủ đạo nếu kinh doanh không hiệu quả, gây thất thoát, lãng phí tài sản của Nhà nước. Đặc biệt, những biểu hiện của hành vi tham nhũng nói chung, hành vi tiêu cực lợi dụng chính sách kinh tế hoặc hoạt động thu, chi, quản lý tài sản của DNNN còn lỏng lẻo… để tham ô tài sản. Những tác động đó đã làm suy giảm vị thế, vai trò của DNNN trong nền kinh tế nhiều thành phần, đặc biệt đặt ra nhiều câu hỏi về tính hiệu quả của các DNNN. Do đó, việc tiến hành đấu tranh phòng, chống tội phạm tham ô tài sản trong DNNN là một trong những đòi hỏi cấp thiết, cần phải chủ động tiến hành điều tra, làm rõ hành vi phạm tội của các đối tượng tham ô tài sản trong DNNN qua đó tác động đến làm giảm, hạn chế và từ đó nghiên cứu, đưa ra giải pháp xóa bỏ hành vi phạm tội này trong hệ thống các DNNN của nước ta.
Tội tham ô tài sản là một trong những tội phạm về chức vụ, được quy định tại Điều 352 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017). Chủ thể của tội tham ô tài sản là người có chức vụ, quyền hạn (là người do bổ nhiệm, do bầu cử, do hợp đồng hoặc do một hình thức khác, có hưởng lương hoặc không hưởng lương, được giao thực hiện một nhiệm vụ nhất định và có quyền hạn nhất định trong khi thực hiện công vụ, nhiệm vụ[1]) trong cơ quan, tổ chức nhà nước và doanh nghiệp, tổ chức ngoài nhà nước, từ đủ 16 tuổi trở lên và không trong tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự. Đây là dấu hiệu quan trọng để phân biệt tội tham ô tài sản với các loại tội phạm khác. Như vậy, có thể hiểu, người phạm tội tham ô tài sản trong DNNN là người có hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn của mình trong DNNN để chiếm đoạt tài sản, hành vi chiếm đoạt tài sản đó có liên quan trực tiếp đến chức vụ, quyền hạn của họ.
Hoạt động điều tra ban đầu tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN theo chức năng của lực lượng cảnh sát kinh tế có thể hiểu là việc lực lượng cảnh sát kinh tế tiến hành các biện pháp nghiệp vụ công khai và biện pháp nghiệp vụ trinh sát để phát hiện, tiếp nhận, xử lý tin báo, tố giác và thông tin ban đầu về tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN để thu thập chứng cứ làm căn cứ khởi tố vụ án, khởi tố bị can.
Đối với quá trình điều tra tội phạm tham ô tài sản trong DNNN, kết quả điều tra thu được ở giai đoạn điều tra ban đầu rất quan trọng, chi phối toàn bộ quá trình điều tra vụ án. Cho nên, nếu giai đoạn điều tra ban đầu được tiến hành kịp thời và đúng hướng sẽ tạo ra những điều kiện thuận lợi cho giai đoạn điều tra tiếp theo được nhanh chóng và hiệu quả, làm rõ toàn bộ sự thật khách quan về vụ án xảy ra. Ngược lại, nếu giai đoạn điều tra ban đầu không được chú trọng, tiến hành chậm trễ, không đúng hướng có thể sẽ mất nhiều thời gian, công sức, thậm chí dẫn đến “bế tắc” trong hoạt động điều tra, không phát hiện và xử lý đúng tội phạm. Bên cạnh đó, đặc thù của tội phạm tham ô tài sản trong DNNN phần lớn do những người có chức vụ, được giao quản lý tài sản của DNNN, có chuyên môn nghiệp vụ về lĩnh vực công tác… Do đó, hoạt động tiếp nhận tin báo, tố giác và thông tin, tài liệu ban đầu về tội phạm có ý nghĩa rất quan trọng, là khâu mở đầu, là điểm khởi nguồn cho hoạt động điều tra tiếp theo để chứng minh tội phạm tham ô tài sản xảy ra trong DNNN.
2. Thực trạng hoạt động điều tra ban đầu tội phạm tham ô tài sản trong các doanh nghiệp nhà nước theo chức năng của lực lượng cảnh sát điều tra tội phạm về tham nhũng, kinh tế, buôn lậu
Từ năm 2008 đến hết năm 2018[2], lực lượng cảnh sát kinh tế đã phát hiện, điều tra 5.637 vụ, 9.812 đối tượng liên quan đến hành vi tham nhũng; trong đó có 2.007 vụ, 6.021 đối tượng tham ô tài sản (chiếm 20,5% số vụ, 61,4% số đối tượng tham nhũng); có 1.828 vụ, 5.454 vụ tham ô tài sản trong DNNN (chiếm 88,3% số vụ, 88,3% số đối tượng tham ô tài sản), gây thiệt hại cho Nhà nước 2.550 tỷ đồng.
Trong cơ cấu tội phạm tham ô tài sản với tội phạm tham nhũng và chức vụ thì tham ô tài sản chiếm 35,60% về số vụ và 51,94% về đối tượng phạm tội so với số vụ, số đối tượng trong nhóm tội phạm tham nhũng và chức vụ. Đặc biệt, so sánh với tương quan với tội phạm tham nhũng và chức vụ từ năm 2008 đến hết năm 2018 thì tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN chiếm 31,45% số vụ và 45,88% đối tượng so với tội phạm tham nhũng và chức vụ. Như vậy, trong cơ cấu nhóm tội phạm tham nhũng và chức vụ thì tội phạm tham ô tài sản trong DNNN chiếm tỷ lệ cao. Ngoài ra, trong cơ cấu tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN với tội phạm tham ô tài sản nói chung thì tội phạm tham ô tài sản trong DNNN được xác định chiếm tỷ lệ cao về số vụ và số đối tượng, lần lượt là 88,34% và 88,25%.
Tình hình tội phạm tham ô tài sản trong DNNN tăng giảm không đồng đều qua các năm, nhưng nhìn chung có xu hướng giảm từ năm 2008 đến năm 2014 và tăng nhẹ trong các năm gần đây. Sự tăng giảm của tình hình tội phạm tham ô tài sản trong DNNN phụ thuộc vào tình hình kinh tế xã hội, đặc biệt là các chính sách của Đảng và Nhà nước trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng.
Thực tiễn cho thấy, hoạt động điều tra ban đầu đã được lực lượng cảnh sát kinh tế các cấp tiến hành đúng quy định của pháp luật, bảo đảm hiệu quả nâng cao hoạt động điều tra tội phạm tham ô tài sản trong DNNN trong thời gian vừa qua. Việc tiếp nhận, xử lý tin báo, tố giác về tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN đã được chú trọng, lực lượng cảnh sát kinh tế các cấp đã chủ động tiến hành dựa trên thẩm quyền theo quy định của pháp luật. Quan hệ phối hợp trong hoạt động trao đổi thông tin, tiếp nhận và hỗ trợ củng cố thông tin, tài liệu về tội phạm tham ô tài sản trong DNNN đã đem lại hiệu quả cao. Bên cạnh đó, quá trình tiến hành hoạt động điều tra ban đầu trong các vụ án tham ô tài sản tại DNNN đều được lực lượng cảnh sát kinh tế xây dựng kế hoạch cụ thể, trong các kế hoạch đều được lãnh đạo có thẩm quyền phê duyệt bảo đảm tiến hành đúng chức năng, nhiệm vụ, thẩm quyền được giao; các biện pháp được tiến hành trong giai đoạn điều tra ban đầu được tiến hành đa dạng nhằm thu thập chứng cứ phục vụ cho việc có ra quyết định khởi tố vụ án, khởi tố bị can hay không; các hoạt động nghiệp vụ trinh sát được tiến hành hỗ trợ có hiệu quả cho các biện pháp trong hoạt động điều tra ban đầu tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN.
Qua nghiên cứu thực tế tổ chức hoạt động điều tra ban đầu tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN trong thời gian qua, tác giả nhận thấy còn có một số tồn tại, vướng mắc như sau:
(i) Công tác tiếp nhận và xử lý tin báo, tố giác những vụ án tham ô tài sản trong DNNN dù đã được coi trọng nhưng tiến hành ở một số đơn vị còn chậm. Việc tiếp nhận, xử lý tin báo, tố giác về tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN trong một số trường hợp còn thụ động, lúng túng. Đặc biệt có một số trường hợp không đúng quy trình.
(ii) Hoạt động tiếp nhận, xác minh, củng cố thông tin, tài liệu về tội phạm tham ô tài sản trong DNNN trong thực tế ở một số đơn vị còn chưa chủ động tiến hành xác minh, những thông tin, tài liệu ban đầu chưa được củng cố nên chưa làm rõ được nội dung của vụ án.
(iii) Quan hệ phối hợp trong tiến hành xác minh, củng cố thông tin tài liệu về tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN còn gặp nhiều khó khăn.
3. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động điều tra ban đầu tội phạm tham ô tài sản trong các doanh nghiệp nhà nước
3.1. Nâng cao công tác lãnh đạo, chỉ huy đối với hoạt động điều tra ban đầu tội phạm tham ô tài sản trong các doanh nghiệp nhà nước
Công tác lãnh đạo, chỉ huy đối với hoạt động điều tra ban đầu tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN theo chức năng của lực lượng cảnh sát kinh tế có vai trò, ý nghĩa rất quan trọng để nâng cao hiệu quả hoạt động này. Trong thời gian qua, khảo sát ở một số đơn vị lực lượng cảnh sát kinh tế trong nước cho thấy, ở một số đơn vị công tác lãnh đạo, chỉ đạo còn một số hạn chế, trong đó chưa chú trọng quan tâm đến việc phát hiện, thu thập, xác minh, xử lý thông tin ban đầu về tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN. Bên cạnh đó, công tác lãnh đạo, chỉ huy được nâng cao đối với hoạt động điều tra ban đầu sẽ thúc đẩy phát hiện các nguồn tin, bảo đảm các thông tin đều được tiếp nhận và tiến hành xác minh; qua công tác này sẽ nâng cao quan hệ phối hợp với các lực lượng khác tiến hành xác minh, củng cố đối với các hoạt động DNNN.
3.2. Chủ động áp dụng các biện pháp nhằm kịp thời phát hiện thông tin ban đầu phản ánh về tội phạm tham ô tài sản trong các doanh nghiệp nhà nước
Nâng cao số lượng tin và chất lượng nguồn tin đầu vào đối với tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN có ý nghĩa rất quan trọng, do tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN đều thực hiện ở khâu khép kín, với nhiều thủ đoạn che giấu tội phạm nên để phát hiện tội phạm rất khó khăn. Ngoài ra, thực tế khảo sát cho thấy, tỷ lệ tin báo “nặc danh” liên quan tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN chiếm tỷ lệ không nhỏ ảnh hưởng đến việc giải quyết tin báo của lực lượng cảnh sát kinh tế và đôi khi xuất phát từ nguyên nhân mâu thuẫn cá nhân nên ảnh hưởng đến hoạt động của DNNN. Do đó, lực lượng cảnh sát kinh tế qua hoạt động của mình bảo đảm nguồn tin có chất lượng, tránh những tin “nặc danh” đối với tội phạm.
3.3. Nâng cao chất lượng hoạt động phân loại, xác minh, củng cố thông tin có liên quan đến tội phạm tham ô tài sản trong các doanh nghiệp nhà nước
Việc phân loại, xác minh, củng cố thông tin liên quan đến tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN có ý nghĩa rất quan trọng trong hoạt động điều tra tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN. Qua đó, chủ động phân loại được nguồn tin để phân công, phân cấp tiến hành xác minh, xử lý phù hợp, theo quy định của pháp luật; hoạt động xác minh, củng cố nguồn tin về tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN được xác định một khâu rất quan trọng bảo đảm để tiến hành đề xuất, xác định căn cứ khởi tố vụ án, khởi tố bị can. Ngoài ra, nguồn tin ban đầu đối với tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN phần lớn còn thiếu nhiều yếu tố, có nguồn tin thiếu tính khách quan, chưa bảo đảm yếu tố liên quan và đặc biệt cơ sở pháp luật do đó cần phải tiến hành xác minh, củng cố thông tin bảo đảm đúng yêu cầu của pháp luật.
3.4. Đào tạo, nâng cao nhận thức về vai trò hoạt động điều tra ban đầu trong doanh nghiệp nhà nước, kiến thức chuyên môn, nghiệp vụ kinh tế, tài chính và công tác tổ chức cán bộ đối với lực lượng cảnh sát điều tra tội phạm về tham nhũng, kinh tế, buôn lậu
Qua tiến hành khảo sát cho thấy, một trong những nguyên nhân làm hạn chế kết quả hoạt động điều tra ban đầu tội phạm tham ô tài sản trong các DNNN là một bộ phận cán bộ, chiến sỹ còn chưa nhận thức đúng về DNNN, mức độ am hiểu về nghiệp vụ quản lý kinh tế, tài chính còn hạn chế, trình độ, phẩm chất, năng lực hoạt động nghiệp vụ chưa đáp ứng được yêu cầu. Chính vì vậy việc nâng cao nhận thức về vai trò của hoạt động điều tra ban đầu trong DNNN, kiến thức nghiệp vụ chuyên môn và các nghiệp vụ quản lý kinh tế, tài chính đối với đội ngũ cán bộ, chiến sỹ lực lượng cảnh sát kinh tế là rất cần thiết trong bối cảnh hiện nay.
ThS. NCS. Hà Đức Dũng
Cục Cảnh sát quản lý trại giam, cơ sở giáo dục bắt buộc, trường giáo dưỡng, Bộ Công an
[1]. Khoản 2 Điều 352 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017).
[2]. Theo Báo cáo tổng kết công tác năm của Cục Cảnh sát kinh tế và một số Phòng Cảnh sát kinh tế từ năm 2008 đến 6/2018 của Công an các tỉnh, thành phố: An Giang, Bà Rịa - Vũng Tàu, Bắc Ninh, Cần Thơ, Đà Nẵng, Hà Nội, Hải Phòng, Thành phố Hồ Chí Minh, Lạng Sơn, Lào Cai, Phú Thọ, Quảng Ninh, Thanh Hóa.